Podstawy projektowania umów licencyjnych, a prawa autorskie

Prawa autorskie, to w Polsce od wielu lat pomijany i bagatelizowany temat. Problem ten jest spowodowany głównie zaszłościami historycznymi naszego państwa – gdzie coś takiego, jak własność prywatna, czy własność intelektualna nie miało prawa bytu – oraz dosyć późnym wejściem w życie uregulowań w tym zakresie (ustawa z 1994 roku). Zgodnie z art. 1 wprowadzonej w tamtym okresie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (ustawa z dnia 4 lutego 1994 r., Dz. U. 1994, nr 24, poz. 83, tekst jednolity: Dz. U. 2016, poz. 666.): „Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)”. Oznacza to ni mniej, ni więcej, iż zgodnie z literą prawa utworem chronionym prawem autorskim jest każdy przejaw naszej działalności, który jest jednocześnie twórczy, posiada charakter indywidualny, został ustalony w jakikolwiek sposób (nawet przez jednokrotne wypowiedzenie go w obecności znajomego, czy utrwalenie go w każdej możliwej formie). W szczególności do grupy tej zaliczają się utwory literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne, programy komputerowe, plastyczne, fotograficzne, lutnicze, wzornictwa przemysłowego, architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne, urbanistyczne, muzyczne, słowno muzyczne, sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne, pantomimiczne oraz audiowizualne (w tym filmowe). Pamiętać musimy jednak, że nie są to jedyne formy twórczego przekazu, a tylko te wymienione przez ustawę, jako najczęściej spotykane przykłady. Z tego też powodu wszelkie formy wykorzystania takiego utworu poza zakresem dozwolonego użytku (art. 23 35 ustawy o prawach autorskich i pokrewnych) wymagają posiadania odpowiedniego, majątkowego prawa autorskiego lub upoważnienia ze strony jego posiadacza (najczęściej autora utworu).

Foto: Daniel 'zoNE’ Gabryś

Głównym, legalnym sposobem uzyskania dostępu do owych praw jest przede wszystkim: podpisanie umowy o przeniesienie praw – skutkującej nabyciem majątkowych praw autorskich do utworu – z jednoczesną utratą ich przez autora (nie mylić jednak z osobowymi prawami autorskimi, które są niezbywalne). Autor w takiej sytuacji nie ma już możliwości przeniesienia ich na inne osoby, czy samemu rozporządzać na wyznaczonych w umowie polach eksploatacji wspomnianym utworem. Innym sposobem – często wygodniejszym dla samego autora – jest podpisanie umowy licencyjnej, upoważniającej licencjobiorcę do wykorzystania utworu w wyznaczonym zakresie praw oraz na wyznaczonym w umowie polu eksploatacji. Oznacza to, że podpisując umowę o przeniesienie majątkowych praw autorskich, sami tracimy je w określonym w umowie zakresie (co jednak jest możliwe do podważenia, gdy jesteśmy w stanie wykazać, iż doszło do jakimkolwiek wypaczeń, przeinaczeń i innych zmian wykonania, które mogłyby naruszać dobre imię autora – art. 86 – w tym również, gdy nowy właściciel praw nie chce podać, kto jest autorem utworu lub podpisuje pod nim inną osobę). Podpisując natomiast umowę licencyjną, jedynie upoważniamy daną osobę do wykorzystania w określonym zakresie naszego dzieła przez licencjobiorcę, jednocześnie zachowując swoje majątkowe prawa autorskie do utworu i mogąc nadal nimi dysponować oraz upoważniać kolejne osoby do korzystania z tych praw. W wypadku umowy o przekazanie prawa, nabywca staje się automatycznie podmiotem praw, w przypadku licencji, jedynie otrzymuje upoważnienie do ich wykorzystania. Co też jest ważne, umowa licencyjna może zobowiązywać licencjobiorcę do uiszczenia odpowiedniego wynagrodzenia za uzyskanie upoważnień, co nie jest wymagane, gdyż licencja może być nieodpłatna, jednak upoważnienia przekazywane są automatycznie z czasem podpisania umowy, a nie z czasem zapłaty. W tym artykule postaram się bardziej szczegółowo przedstawić tą drugą, która niewątpliwie jest bardziej interesującą od strony autora utworu. Przedstawię tutaj również, jakie elementy taka umowa powinna przedstawiać.

Stronami umowy licencyjnej są licencjobiorca – osoba nabywająca upoważnienia do wykorzystania dzieła w określonym zakresie – oraz licencjodawca – osoba posiadająca majątkowe prawa do utworu. Umowy takie podzielić możemy ze względu na ich typ (wyłączne i niewyłączne) oraz na zakres uprawnień (pełne i niepełne). Wyłączność licencji powoduje, iż jako licencjodawca zobowiązujemy się do nieudzielania dalej licencji na wyznaczonych w niej polach eksploatacji (możliwe jest jedynie podpisanie wyłącznej umowy licencyjnej z kilkoma podmiotami, gdy każda z tych licencji dotyczy innego pola eksploatacji), niewyłączne natomiast jedynie upoważniają licencjobiorcę do wykorzystania utworu na wyznaczonym polu eksploatacji, jednak na tym samym polu eksploatacji może występować kilku różnych licencjobiorców mających równe prawa do niego. Gdy typ nie jest określony w umowie, jest to automatycznie umowa niewyłączna, jednak może to powodować pewne trudności z jej egzekwowaniem. Licencja pełna – inaczej nieograniczona – charakteryzuje się tym, że upoważnia licencjobiorcę do takiego samego zakresu korzystania z utworu, jaki posiada jego autor, jednak jak wyżej, nie daje mu prawa rozporządzania dziełem, które jedynie można nabyć wraz z majątkowymi prawami do utworu. Przy licencji niepełnej mowa jedynie o zakresie wykorzystania utworu opisanym w licencji lub o ograniczeniach jego wykorzystania opisanych w umowie.

Wstęp do umowy.

O czym należy pamiętać podczas ustalania umowy licencyjnej? Przede wszystkim we wstępnej części umowy (komparycji) musi pojawić się data i miejsca podpisania umowy oraz określenie podmiotów, których umowa będzie dotyczyła (licencjobiorcy i licencjodawcy zwanych tak w dalszej części dokumentu). Podmiotami umowy licencyjnej mogą być zarówno osoby fizyczne, jak i osoby prawne. W tym samym miejscu opisać możemy również cel jej podpisania.

Przedmiot umowy.

Przedmiotem umowy jest tutaj utwór, do którego wykorzystania ma zostać upoważniony licencjobiorca przez licencjodawcę. Utwór powinien być szczegółowo opisany – by nie podlegało wątpliwości, co dokładnie jest przedmiotem umowy w przypadku przyszłych sporów. Dodatkowo właśnie tutaj najczęściej następuje wstępne oświadczenie, iż licencjodawca jest autorem lub posiada majątkowe prawa autorskie do utworu, który jest przedmiotem umowy.

Oświadczenia stron.

W tym paragrafie licencjobiorca oraz licencjodawca wyszczególniają zobowiązania, jakie zgadzają się podjąć w ramach udzielanej licencji oraz składają stosowne oświadczenia. Najczęściej związane są one z oświadczeniem licencjodawcy o wykonaniu przez niego utworu, posiadaniu majątkowych (lub również osobistych) praw autorskich do utworu będącego przedmiotem umowy, możliwości rozporządzania tymi prawami w zakresie ujętym w umowie oraz że nie toczy się w stosunku do tego utworu żadne postępowanie, które mogłoby ograniczyć prawa licencjodawcy do utworu. Tutaj również należy określić termin dostarczenia utworu przez licencjodawcę licencjobiorcy oraz terminu uiszczenia opłaty za utwór przez licencjobiorcę (jeżeli dotyczy, gdyż umowa jak zostało wskazane może być nieodpłatna).

Licencja oraz pola eksploatacji.

Jedną z najważniejszych rzeczy, jakie powinny zostać określone w umowie licencyjnej są typ i zakres umowy (wspomniane wyżej), jak i pola eksploatacji utworu. Pola eksploatacji powinny być szczegółowo opisane, gdyż nieokreślenie ich może być podstawą do nieważności umowy lub powstania przyszłych sporów. W przypadku licencji upoważniającej do wykorzystania utworu na wszystkich polach eksploatacji, najbardziej zalecaną praktyką jest szczegółowe wymienienie wszystkich zgodnie z ustawą, gdyż ogólnikowe określenia typu „na wszystkich polach eksploatacji” nie są określeniami pełnymi. Pamiętać należy również o tym, iż licencja może dotyczyć jedynie pól eksploatacji, które są w aktualnym czasie istniejące na rynku (czyli licencje podpisane w czasach, gdy nie było odtwarzaczy CD lub MP3, nie mogły obejmować – i nie obejmowały – takich pól eksploatacji utworu). M.in. dzięki temu wiele utworów audio trafiło do sklepów typu iTunes mimo zawiłości umów podpisanych z wcześniejszymi ich dystrybutorami. W momencie dystrybucji za pośrednictwem sieci Internet lub innych mediów cyfrowych przyjęło się jednakowoż stosować określenie: „publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym”. Wyznaczone również powinny być terytorium, jakiego dotyczy dana licencja (np. terytorium Polski i Unii Europejskiej) oraz okresu jej obowiązywania. Umowy z nieustaloną datą jej obowiązywania są umowami nieoznaczonymi i mogą zostać one zerwane wraz z przyjęciem okresu wypowiedzenia ustalonym w umowie lub tym ustalonym w ustawie. Maksymalny czas obowiązywania umowy oznaczonej (z ustaloną datą obowiązywania) wynosi 5 lat i rozwiązane mogą one zostać jedynie z ustalonym w umowie czasem wypowiedzenia (chyba, że taki nie został ustalony, wtedy brany jest czas ustalony w ustawie). Tymczasem te podpisane na okres dłuższy, niż pięć lat, automatycznie po upływie tego czasu stają się umowami na czas nieoznaczony i jako takie są też traktowane.

Warto w tym miejscu zastrzec również obostrzenia związane z wykorzystaniem utworu, a w szczególności z przeniesieniem lub brakiem przeniesienia na licencjobiorcę uprawnienia do udzielania na rozporządzanie i korzystanie z opracowań utworu oraz na wykonywanie pozostałych praw zależnych. Czy też zezwolić lub zabronić licencjobiorcy na ingerowania w treść utworu, tworzenie utworów zależnych, podać wymaganą lub dopuszczalną notę copyright i notę biograficzną autora. Jako licencjodawca w przypadku licencji niewyłącznej warto również zastrzec sobie prawo do dalszej odsprzedaży licencji przez autora (i tak wynika to z niewyłączności tej umowy, jednak warto jako podstawa pewności zrozumienia umowy przez obie stron) oraz zaznaczyć, iż tylko po stronie licencjodawcy leży prawo do dokonywania wszelkich zmian mających istotne znaczenie dla integralności i całokształtu utworu.

Udzielenie dalszej licencji przez licencjobiorcę.

W dokumencie licencyjnym określić należy także prawo lub brak prawa licencjobiorcy do udzielania sublicencji za zgodą lub bez zgody licencjodawcy. W ten sposób jesteśmy w stanie uniknąć udostępniania naszego utworu niepowołanym osobom – w tym drukarniom, czy innym pośrednikom.

Roszczenia osób trzecich wobec licencjobiorcy.

Stanowią je wszelkiego rodzaju gwarancje licencjodawcy będące częściową ochroną dla licencjobiorcy, jak i obowiązki z nimi związane. Są to m.in. informacje związane z tym, czy dany utwór posiada jakieś wady (prawne lub fizyczne) oraz zobowiązanie licencjodawcy kierowane w stosunku do licencjobiorcy w przypadku roszczeń związanych z udostępnianym utworem, które mogą wynikać m.in. z wad prawnych utworu.

Odstąpienie od umowy przez licencjodawcę.

Możliwe przyczyny odstąpienia od umowy przez licencjodawcę oraz zobowiązania licencjobiorcy w stosunku do licencjodawcy w wypadku zerwania przez niego umowy. W momencie, gdy czas odstąpienia od umowy, jak i warunki odstąpienia od umowy nie są określone, to automatycznie zastosowanie biorą te określone ustawowo.

Wynagrodzenie.

Gdy licencja jest odpłatna, należy ustalić wysokość wynagrodzenia, formę oraz termin jego zrealizowania. W tym paragrafie ustalić można również wysokość odsetek w przypadku opóźnienia wpływu wynagrodzenia (o wysokości ustalonej w umowie lub ustawowej), a także oświadczenie o bezzwrotności wynagrodzenia w sytuacji wypowiedzenia umowy, gdy utwór będzie wykorzystywany w inny sposób, niż przewiduje licencja.

Zmiany umowy i kwestie nieuregulowane umową.

Postanowienia związane z ilością istniejących egzemplarzy umowy, wprowadzanymi przyszłymi zmianami w umowie, przepisami regulującymi sprawy nieuregulowane umową, jak i przyszłymi, możliwymi sporami związanymi z treścią niniejszej umowy lub utworem będącym jej przedmiotem. No i oczywiście podpis licencjodawcy oraz licencjobiorcy.

Forma umowy.

W przypadku umów licencyjnych niewyłącznych dopuszczalna przez prawo jest forma ustna umowy, jednak licencje wyłączne co do zasady muszą zostać spisane na papierze (art. 76, ust. 1 prawa własności przemysłowej), pod rygorem jej nieważności (o czym świadczy art. 73 §1 KC). Zaleca się także spisywanie wszystkich umów w formie pisemnej, by zabezpieczyć się przed przyszłymi komplikacjami, jakie miałyby wystąpić, a których nigdy nie jesteśmy w stanie do końca przewidzieć.

Spory o charakter prawny umów licencyjnych.

Jak już wspomniałem, ustawa o prawach autorskich i prawach pokrewnych trafiła do nas stosunkowo późno, podobnie, jak prawo własności przemysłowej (ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r.). Z tego też powodu nie zdążyły się one jeszcze w pełni zadomowić w naszym kraju. Gdy mowa jednak o dobrach niematerialnych, od lat powstaje wiele sporów i dyskusji w obrębie umów licencyjnych – w szczególności dotyczących licencji wyłącznych. Konflikty te dotyczą przede wszystkim spraw związanych z odpowiedzialnością licencjodawcy, udzielania dalszych licencji po udzieleniu licencji wyłącznej, konsekwencji zbycia prawa wyłącznego lub uprawnień licencjobiorcy. Wynika to z reguły z problemu niejednoznaczności charakteru umów licencyjnych oraz problemów umiejscowienia ich w kodeksie cywilnym. Jedne źródła sprowadzają licencję jedynie do czynności o skutku upoważniającym (wyklucza się tu więc zobowiązania i trudno umiejscowić taką umowę w kodeksie cywilnym), inne do czynności zobowiązujących (głównie zobowiązanie do upoważnienia), czy też upoważniająco-zobowiązującym, natomiast jeszcze inne do czynności o skutku rozporządzającym lub rozporządzająco-zobowiązującym (co jednak jest najdalej idącą interpretacją, gdyż trudno w przypadku licencji mówić o rozporządzaniu). Do dziś niestety stanowisko to nie zostało ujednolicone, ale to temat, na zupełnie inny artykuł.

Podsumowując więc, omówione wyżej elementy są jedyne częścią tych, które mogą znajdować się w umowie licencyjnej – jednocześnie nie podchodzących pod klauzulę niedozwoloną (na co trzeba uważać) – które powinny znajdować się lub moim zdaniem warto przedstawić w takiej umowie. Przede wszystkim, dla uniknięcia nieważności takiej umowy lub przyszłych sporów, jakie mogą z niej wyniknąć. Mam nadzieję, iż tym artykułem udało mi się przybliżyć nieco tematykę umów licencyjnych i praw autorskich.

Autor: Daniel 'zoNE’ Gabryś